آشنایی با رنگرزی سنتی

خانه فرش دستباف ایران – جهان فرش : محمد کاظم مجنونی ، بعد از ذکر نام خدا و ستایش خالق می نویسد:

فرزندان من، قبل از هر چیز ، به شما وصیت می کنم، تا هنگامی که دل و جانتان در گرو منزلت و آبروی قالی ایران است، هیچ رنگی جز رنگ گیاهی را در قالی بکار نبرید. رنگ جوهری قالی ایران را به ورطه ی سقوط و نابودی می کشاند. دوام ندارد. جلا و درخشش ندارد. خداوند یک عالم رنگ شناخته و نشناخته را در طبیعت نثار کرده ، تا امثال ما ، از این رنگها سود جوئیم ، ما اگر بی اعتنا به این رنگها باشیم کفران نعمت کرده ایم . به قالی ِ خاکمان خیانت کرده ایم.

همیشه وقت ِ ساختن ِ رنگ ، توفیق را از خدا طلب کنید، و همت را از مولا علی (ع) بخواهید. و تشخیص ِ رنگ را هم بر اساس ِ ” علم مرتضی علی ” که در آسمان بعد از بارش ِ باران بهار و آفتاب شدن بر افراشته می شود و دارای هفت رنگ به ترتیب : سرخ ، نارنجی ، زرد ، سبز ، مینایی ، آبی و بنفش است قرار دهید.

در خاطر داشته باشید که هفت رنگ ِ – علم مرتضی علی – اصل ِ تمام رنگهاست و مابقی رنگها از مشتقات ِ این رنگها به حساب می آیند.

در نوشتن دستورالعمل ساخت ِ رنگهای گیاهی ، مقدار پشم را جهت هر رنگی یک ” بغچه ” تغریبا ً ۴٫۵ کیلو گرم در نظر داشته ام.

همچنین ، پیش از شرح دادن ِ طرز ، تهیه ی رنگها گیاهی ، توصیه می کنم که ، در پاتیل رنگرزی باید مقدار آب در پاتیل به اندازه ای باشد که پشم در آن باصطلاح رنگرزها خوب غلط بخورد. یعنی پشم کاملاً آزاد و رها باشد و در آب پاتیل بچرخد . حتماً باید توجه داشته باشید که اصولا ً مدت زمان جوشانیدن پشم می باید دست کم از بیست دقیقه کمتر نباشد.

طرز تهیه رنگهای گیاهی به ترتیب نوشته می شود:

اول سفید : پشم را در ظرف بزرگی با سه سطل آب بیست و پنج درجه گرما با ده گرم روغن آب کوهی باید خوابانید تا تمام جرم و چربی پشم گرفته شود . اگر روغن آب کوهی در اختیار نداشتید می توانید پانصد و پنجاه گرم سودا مصرف کنید .

دوم سرخی ( لاکی ) : پشم وقتی این رنگ را به خود می گیرد که از قرمزدانه ، که به آن لاکی هم می گویند استفاده می شود. قرمزدانه به کرم هم شهرت دارد.

کرم لاشه ی حشره یی است که اکثراً روی شاخه های درخت انجیر و درختانی از این گونه زندگی می کند. این کرم پس از مکیدن شیره ی گیاه از خود صمغی ترشح می کند که بعد از صاف کردن آن ، قرمزدانه حاصل می شود.

پشم را به ترتیب با یک کیلو آهک آب دیده در مقدار زیادی آب که در آن غلط بخورد یک روز و یک شب خوابانده ، بعد از آن در چشمه یا آب جاری و زلال آن قدر بشوئید که دیگر اثر و آثاری از آهک در آن نباشد ، بعد پشم را با یک و نیم کیلو زاج در آب بجوشانید ، دوباره در چشمه و آب روان خوب بشویید. بعد از آن با یک کیلوگرم کرم ِ شراب کش کوبیده و غربال شده یعنی کاملا ً پخته شده پشم را خوب جوشانیده تا رنگ به خود بگیرد. بعداً دو کیلو لیمو عمانی کوبیده را در آب گرم قبلی مخلوط کرده و پشم را دوباره بجوشانید تا آب گرم به رنگ صورتی در بیاید.

بعد پشم را از پاتیل بیرون آورده ، دوباره خوب بشویید و در سایه برای خشک شدن پهن کنید_

یادتان باشد کم رنگ یا پر رنگ بودن لاکی بستگی دارد به مقدار مصرف کرم و مقدار لیمو عمانی و عمل خشک کردن پشم در آفتاب یا سایه.

سوم لاکی دانه اناری یا شرابی : توسط بزغنج که پوست پسته ی کوهی است و رنگ قرمزدانه را ثابت می کند تهیه می شود. لاکی دانه اناری ( تورکه اناری ) وقتی تهیه می شود که به ترتیب تهیه ی سرخ ( لاکی ) عمل نمود. دست آخر باید پشم را در آب چشمه یی که قبلا ً پشم آهکی در آن شسته شده ، شستشو کرد. به عبارت دیگر با تجربه ی زیاد، دست آخر باید پشم را در آب زیاد و سرد، که دارای مقدار کمی آهک خوب حل شد، باشد قرار گیرد و بعداً در سایه خشکانید.

چهارم روناسی : این گیاه خودرو است و در بسیاری از نقاط ایران می روید . کشت این گیاه هم بسیار ساده و امکان پذیر است . برای عمل آوردن رناسی باید ریشه ی گیاه را بخشکانید و پس از کوبیدن در آب بپزید . بعد از پخته شدن ماده ی رنگی حاصل می شود .

این رنگ را ممکن است از گیاه یکساله تا نه ساله بدست بیاورید . اما ، عموما بعد از نه سال گیاه قدرت رنگ دهنده ی خود را از دست می دهد . بنابر عمر گیاه ، حاصل رنگ ممکن است قرمز آجری ( رنگ باز یا قرمز تیره ) باشد .

طرز و ترکیب رنگ کردن پشم به نسبت یک به یک است . یعنی چهار و نیم کیلو پشم با چهار و نیم کیلو رناس به علاوه ی یک و نیم کیلو قارا و یک و یک چهارم کیلو زاج سفید .

پشم باید مدت بیست دقیقه در آب بماند و جوشانیده شود و بعد شش ساعت در آن آب بماند تا سرد بشود . سپس پشم را از آب رنگ خارج کنید و بلا فاصله بشویید . بعدا دو مرتبه پشم رنگ شده را با چهار و نیم کیلو رناس و سه و نیم کیلو رناس مغز ( بدون پوست ) پانزده دقیقه بجوشانید بعد ، پشم را شسته در سایه بخشکانید .

توجه داشته باشید اگر مقدار رناس زیاد شد ، رنگ رناس تیره یا خفه تر می شود و اگر کمتر شد پشم به رنگ رناس باز در می آید .

پنجم رناس ( دوغی ) : پشم را سه روز و سه شب در دوغ بسیار خوابانیده بعد آنرا شسته با چهار و نیم کیلو رناس در آب سرد ریخته و پشم را به دفعات مدت سه روز ، زیر و رو کرده و بعدا لازم است پشم را چند روز در چشمه یا آب سرد چاه قرار داده و هر از چند گاهی زیرو رو کنید . هر چه پشم در آب سرد بیشتر بماند رنگ آن مخملی تر می شود و در نتیجه فرش دارای مو زیادتری می شود .

باید توجه داشته باشید ، اگر پشم در ادرار گا و ماده سه روز و سه شب خوابانده شود و بعدا در آب سرد بماند، رنگ مورد نظر ، به مراتب قوی تر شده و در اصطلاح مغزدار می شود . به طوری که بعد از تمام شدن بافت فرش ، اگر آن را تماشا کنیم از بالا فرش موج و جلای مخصوصی دارد و کم رنگ نشان داده می شود ، حال آن که پایین فرش ، رنگ ها تیره تر شده و مغز دار تر می شود و هیچ برق و جلایی ندارد .

ششم زرشکی : که مثل لاکی یا رناسی با چهار و نیم کیلو پوسته ی گردو ، و کمی بز غنج ( پوست پسته ی کوهی) جوشانیده و پشم را در همان آبِ رنگ ، باید قرار داد تا خوب به خود رنگ بگیرد .

هفتم عنابی : که مثل رناسی باید با چهارو نیم کیلو پوست گردو و بدون استفاده از بزغنج جوشانده شود و پشم را در آبِ رنگِ به دست آمده قرار داد تا رنگ عنابی را کاملا به خود جذب کند .

هشتم انواع صورتی ها : پس از این که لاکی عمل آمد ، در مرحله ی آخر آب کرم که به رنگ صورتی در آمده ، پشم های لاکی را در آورده و پشمی را که می خواهید به رنگ صورتی عمل بیاورید، در آن ریخته تا رنگ دلخواه صورتی شما عمل آید. توجه داشته باشید هر مقدار پشم در آب مانده ی لاکی بماند ، رنگ صورتی پررنگ می شود و بالعکس .

نهم انواع پیازی : برای به دست آوردن این رنگ پشم را باید در آب پس مانده ی رناس بخوابانید تا به رنگ پیازی در آید .

دهم یاسی یا بنفش : عمل به دست آوردن این رنگ مشابه صورتی است ، با این تفاوت که اگر پشم را در آب نیلی کم رنگ مدت کمی بخوابانید رنگ یاسی حاصل می شود ، اگر مدت زمان زیادتر باشد بنفش حاصل می شود .

یازدهم قهوه یی و انواع آن : پشم را با یک و نیم کیلو رناس و یک کیلو پوست انار، با یک و نیم کیلو پوست گردو بپزید .

به جای پوست گردو از « جَفت » که ماده ی پوست درخت بلوط لرستان است می شود استفاده کرد . از جفت رنگ شتری را نیز می توان به دست آورد اگر به مقدار این گیاهان کمی « اسپرک » اضافه کنید پشم به رنگ بیدی در می آید ، اگر مقدار رناس بیشتر شد و اسپرک زیادتری به کار برده شد ، پشم رنگ شکلاتی به خود می گیرد.

دوازدهم قهوه یی سوخته : پشم را با یک و نیم کیلو رناس به همراه یک کیلو پوست انار و یک و نیم کیلو پوست گردو و پنجاه گرم زاج سیاه بپزید ، یا پشم را با یک و نیم کیلو جفت و یک کیلو پوست انار مخلوط کرده بپزید ، تا قهوه یی سوخته حاصل شود.

سیزدهم نارنجی و طلایی : پشم را با دو کیلو زاج سفید جوشانیده ، بعد بشویید . سپس با دو کیلو اسپرک پشم شسته را باز بجوشانید ، و بعد آن را ، از پاتیل بیرون آورده تا سرد شود دوباره اگر همین پشم را با مقداری رناس بجوشانید ، رنگ طلایی حاصل می شود ، اگر پشم را با مقدار رناس بیشتری بجوشانید رنگ نارنجی به عمل می آید .

توجه داشته باشید به عمل آوردن رنگ طلایی یا نارنجی ، بستگی دارد به مقدار کم و یا زیاد استفاده کردن از رناس. همچنین اگر پوست انار خشک شده را کوبیده و مورد استفاده قرار دهید رنگ زرد تیره ای به دست می آید و اگر با یک و نیم کیلو اسپرک مخلوط کرده بجوشانید رنگ زرد نارنجی حاصل می شود ، و چنانچه با مقداری رناس مخلوط شود رنگ های مختلفی از قبیل قهوه یی سرخ تا خرمایی حاصل می شود .